2.7 | Ο ναός των Αγίων Αναργύρων

Ο ναός των Αγίων Αναργύρων σηματοδοτεί την έναρξη της περιπατητικής διαδρομής κατά μήκος του μεγάλου φαραγγιού και βρίσκεται στο τέλος του οδικού άξονα που συνδέει τον αρχαιολογικό χώρο με τη σύγχρονη πόλη. Πρόκειται για έναν μονόχωρο ναό μικρών διαστάσεων που έχει χτιστεί πάνω σε έναν βράχο εκτός των εξωτερικών τειχών της βυζαντινής πόλης. Ο ναός στεγάζεται με αμφικλινή στέγη και στην ανατολική του πλευρά φέρει μικρή αψίδα ορθογωνικής κάτοψης. Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του ναού με επάλληλες ζώνες πλίνθων και ζώνες με μοτίβο ψαροκόκαλου, αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης του ναού, καθώς έως τότε οι τοίχοι του ναού καλύπτονταν εξωτερικά από παχύ ασβεστοκονίαμα. Με βάση τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία ο ναός έχει χρονολογηθεί από την έρευνα στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα.

Ο ναός εσωτερικά είναι πλήρως τοιχογραφημένος και εφαρμόζεται ένα λιτό εικονογραφικό πρόγραμμα που διαμορφώνεται σε τρεις επάλληλες ζώνες στους πλάγιους τοίχους του ναού. Στην ανώτερη ζώνη τοποθετείται μια στενή ζώνη με ημίσωμες μορφές προφητών, στη μεσαία ζώνη σκηνές Δωδεκαόρτου, ενώ στην κατώτατη ζώνη, που είναι η μεγαλύτερη, ολόσωμες μορφές αγίων που καταλήγουν στην παράσταση της Μεγάλης Δέησης στον βόρειο τοίχο. Στην ανατολική πλευρά του ναού το πρόγραμμα περιλαμβάνει την Ανάληψη και τον Ευαγγελισμό, ενώ στην κόγχη τοποθετείται η Παναγία με σεβίζοντες αγγέλους και χαμηλότερα συλλειτουργούντες ιεράρχες με την παράσταση του Μελισμού. Τον δυτικό τοίχο του ναού καταλαμβάνει μια μεγάλη σύνθεση με αετωματική απόληξη που περιλαμβάνει τις παραστάσεις της Κοίμησης της Θεοτόκου και της Μεταμόρφωσης και χαμηλότερα ολόσωμους αγίους, με τις μορφές των προφητών να παραλείπονται όπως και στον ανατολικό τοίχο.

Η τεχνοτροπική ανάλυση των τοιχογραφιών του ναού έχει καταλήξει στο ότι η ορατή σήμερα φάση των τοιχογραφιών αποτελεί το δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών του ναού, που έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους και θα πρέπει να χρονολογηθεί στον 16ο αιώνα. Η κτητορική επιγραφή που βρίσκεται πάνω από την είσοδο του ναού παρέχει πρόσθετες πληροφορίες για τη διακόσμησή του και έχει ως εξής:

+ ἀνιστορίσθη ὁ θεῖος καὶ πάνσεπτος ναὸς οὗτος / τῶν ἁγίων καὶ θαυµατουργῶν Ἀναργύρων Κοσµᾶ καὶ ∆αµιανοῦ / καὶ ἀρχιερατεύοντος Γεροντίου τοῦ θεοφιλεστάτου διὰ συν/δροµῆς καὶ ἐξόδου τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν / ἐν ἔτει ΖΙΗ […] ου

Αν και η παλαιότερη έρευνα ερμήνευε το έτος ιστόρησης του ναού που αναγράφεται στην επιγραφή ως ΖΡΗ δηλαδή 1600, η νεότερη έρευνα έχει αποδείξει με επιγραφικά και τεχνοτροπικά τεκμήρια ότι στην επιγραφή αναγράφεται το έτος ΖΙΗ δηλαδή το έτος 1510. Από την επιγραφή μαθαίνουμε επίσης ότι την περίοδο διακόσμησης του ναού επίσκοπος Σερβίων ήταν ο θεοφιλέστατος Γερόντιος, για τον οποίο δεν έχουν εντοπιστεί έως τώρα άλλα στοιχεία, αλλά και ότι η διακόσμηση του ναού έγινε με δαπάνη των ορθόδοξων χριστιανών της πόλης των Σερβίων, δηλαδή με μια συλλογική χορηγία, πρακτική που δεν ήταν ιδιαίτερα συνηθισμένη στις αρχές του 16ου αιώνα. Σε κάθε περίπτωση, οι τοιχογραφίες της δεύτερης φάσης στον συγκεκριμένο ναό έχει συνδεθεί με τους ζωγράφους του λεγόμενου «καστοριανού εργαστηρίου», συμβαδίζει δηλαδή με τις κυρίαρχες καλλιτεχνικές αναζητήσεις των ορθοδόξων κοινοτήτων στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας προς το τέλος του 15ου αιώνα και τις αρχές του 16ου.

Η πρώτη φάση των τοιχογραφιών του ναού είναι σήμερα καλυμμένη από τις τοιχογραφίες των ζωγράφων της δεύτερης φάσης, σώζεται όμως ένα μικρό τμήμα από την παράσταση των συλλειτουργούντων ιεραρχών στην κόγχη του Ιερού. Το πρώτο αυτό στρώμα έχει ήδη τοποθετηθεί από την έρευνα χρονικά μεταξύ 11ου και 13ουαιώνα.

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Γαρίδης, Μ., & Δεληγιάννη-Δωρή, Ε. Γ. (2007).Μεταβυζαντινή ζωγραφική, 1450-1600: η εντοίχια ζωγραφική μετά την πτώση του Βυζαντίου στον Ορθόδοξο κόσμο και στις χώρες υπό ξένη κυριαρχία. Αθήνα: Σπανός.

Ευγενίδου, Δ. (1997) “Τα βυζαντινά μνημεία των Σερβίων”, πρακτικά Α’  Πανσερβιώτικου Συνεδρίου για την ανάπτυξη της περιοχής. Σέρβια, 6-8 Οκτωβρίου 1995, σ.79-84.

Ξυγγόπουλος, Α. (1957) Τα μνημεία των Σερβίων. Αθήνα: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.

Πέτκος, Α. και Καλταπανίδου-Πυροβέτση, Β. (2009) Σέρβια, μια Βυζαντινή πόλη-κάστρο. Διαδρομές στο χώρο και στο χρόνο. Βέροια: 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων- Υπουργείο Πολιτισμού-Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας.

Σαβιλλωτίδης, Κ. (1999) Τα Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία των Σερβίων. Σέρβια: Μορφωτικός Όμιλος Σερβίων ‘Τα κάστρα’.

Τσιάπαλη, Μ. (2017) “H επίδραση του «καστοριανού εργαστηρίου» σε μνημεία της περιοχής Γρεβενων και Κοζανης”, Βυζαντινά 35, σ. 315-329.

Τσιάπαλη, Μ. (2022) Η καστροπολιτεία των Σερβίων, Θεσσαλονίκη: Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης.

Τσιάπαλη, Μ. (2022) “Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού των Αγίων Αναργύρων στα Σέρβια Κοζάνης”, Βυζαντινά 38, σ. 135-169.

Τσιλιπάκου, Α. (2002) Σέρβια, μια βυζαντινή Kαστροπολιτεία. Αθήνα: Τ.Α.Π.Α.

Χουλιαράς, Ι. (2009) “Η κτητορική επιγραφή του ναού των Αγίων Αναργύρων στα Σέρβια Κοζάνης”,Μακεδονικά 38, σ. 49-57.