3.2 | Το έργο «Στερέωση και Αποκατάσταση του Δυτικού Πύργου στο Κάστρο Σερβίων»

Το έργο: «Στερέωση και Αποκατάσταση του Δυτικού Πύργου στο Κάστρο Σερβίων» της Ομώνυμης Πράξης, που εντάχθηκε στο Ε.Π. «Δυτική Μακεδονία 2014-2020» εκτελέστηκε απολογιστικά και με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης κατά τα έτη 2020-2023 και ουσιαστικά αποτέλεσε την διαδοχική εξέλιξη του προηγούμενου έργου, εστιάζοντας πλέον στην αποκατάσταση του Δυτικού Πύργου. Καθ’ όλη τη διάρκεια υλοποίησης του έργου οι εργασίες αποκατάστασης του Δυτικού Πύργου πραγματοποιήθηκαν σε εφαρμογή της αρχιτεκτονικής και στατικής μελέτης, σύμφωνα με τις γενικές αρχές των διεθνών χαρτών και Διακηρύξεων προκειμένου να διασφαλιστεί η στατική του επάρκεια και λειτουργία. Για την ολοκλήρωση του έργου απασχολήθηκε πολυμελές συνεργείο εργατοτεχνιτών και επιστημονικού προσωπικού (αρχαιολόγος, πολιτικός μηχανικός) με συμβάσεις ορισμένου χρόνου.

Δεδομένης της ιδιομορφίας του αρχαιολογικού χώρου και των δυσκολιών πρόσβασης σε αυτόν κρίθηκε σκόπιμο, πριν την έναρξη των εργασιών, να επιλυθούν πρακτικά ζητήματα, που αφορούσαν τόσο την οργάνωση του εργοταξίου, όπως η έλλειψη υδροδοτικού συστήματος και η δυσκολία μεταφοράς του οικοδομικού υλικού για τις εργασίες αποκατάστασης του πύργου, όσο και η εκτεταμένη αποψίλωση με την κοπή χόρτων και την απομάκρυνση της καύσιμης φυτικής ύλης (φυλλόστρωμα, κατακείμενα ξερά κλαδιά κλπ.).

Με σκοπό την επισκευή των κατεστραμμένων τμημάτων και την εκτέλεση των στερεωτικών εργασιών του πύργου τοποθετήθηκαν περιμετρικά αυτού ικριώματα, που πλαισιώθηκαν από προστατευτικό πλέγμα. Για τη διασφάλιση της προστασίας του προσωπικού εργασίας τηρήθηκαν όλα τα προβλεπόμενα μέτρα ατομικής προστασίας.

Σε εκτεταμένα τμήματα του πύργου, στη δυτική κυρίως όψη και μερικώς και στη βόρεια και νότια πλευρά εντοπιζόταν απώλεια υλικού. Στα σημεία αυτά πραγματοποιήθηκε απομάκρυνση του σαθρού κονιάματος και βαθύς καθαρισμός των αρμών με ειδικά εργαλεία, καλό πλύσιμο της περιοχής και αέρα υπό πίεση. Ωστόσο, έντονη αποσάθρωση του κονιάματος δόμησης σε βάθος παρατηρούνταν σε μεγάλο μήκος του πόδα της δυτικής πλευράς. Στο σημείο αυτό πραγματοποιήθηκε η εξυγίανση της θεμελίωσης και ακολούθησε η ανάκτηση της απώλειας του προσώπου της λιθοδομής με νέο υλικό. Σε όλα τα στάδια του έργου εφαρμόστηκαν παραδοσιακές τεχνικές, ενώ χρησιμοποιήθηκε και αυθεντικό οικοδομικό υλικό (λίθοι, πλίνθοι), που περισυλλέχθηκε από την ευρύτερη περιοχή του κάστρου.

Στη συνέχεια εφαρμόστηκε νέο αρμολόγημα σύμφωνα με το υπάρχον των όμορων περιοχών, ενώ σ’ όλες τις τοιχοποιίες του πύργου πραγματοποιήθηκε ομογενοποίηση της μάζας με την εφαρμογή ενεμάτων για την πλήρωση των κενών. Για το κονίαμα των αρμολογημάτων και των ενεμάτων χρησιμοποιήθηκαν συνθέσεις που εφαρμόστηκαν και σε προηγούμενες φάσεις του έργου και που είχαν προταθεί από το Εργαστήριο Δομικών Υλικών του Α.Π.Θ. Πριν από την οριστική εφαρμογή τους κατασκευάστηκαν αρκετά δείγματα προκειμένου να διασφαλιστεί η επιτόπια συμπεριφορά τους, αλλά και να καθοριστεί το χρώμα, η υφή και η μορφή τους.

Στην εκτεταμένη, κάθετη ρωγμή, που εκτεινόταν στο μέσον της δυτικής πλευράς, πραγματοποιήθηκε διερεύνηση των χειλέων της με την απομάκρυνση των υφιστάμενων λίθων. Αφαιρέθηκαν τα σαθρά κονιάματα και μετά τους ανάλογους καθαρισμούς, ακολούθησε ανάκτηση της περιοχής με την τοποθέτηση λίθων συρραφής και αρμολόγημα.

Οι υπάρχουσες ξυλοδεσιές, τόσο στις στάθμες των πατωμάτων, όσο και σε ενδιάμεση στάθμη στον πρώτο και δεύτερο όροφο. Όπως προαναφέρθηκε, τόσο οι διαμήκεις δοκοί όσο και οι εγκάρσιες τραβέρσες ήταν εντονότατα διαβρωμένες, ενώ οι εσωτερικές δοκοί στις στάθμες των πατωμάτων έχουν χαθεί πλήρως. Τέλος, το τμήμα των επάλξεων που είχε καταρρεύσει ανακατασκευάστηκε εκ νέου.

Κατά τη διάρκεια των σύγχρονων επεμβάσεων έγινε προσπάθεια να διατηρηθεί η αίσθηση της αυθεντικής εμπειρίας του επισκέπτη με τη διατήρηση, στο μέτρο του εφικτού, της αναγνωσιμότητας του μνημείου ως αναπόσπαστο τμήμα ενός ευρύτερου οχυρωματικού περιβόλου. Επί των τοιχοποιιών, τμήματα που δεν είχαν υποστεί σημαντική φθορά διατηρήθηκαν στην αυθεντική τους μορφή, ως μάρτυρες της ιστορικότητας του μνημείου. Όλες οι επεμβάσεις διακρίνονται με σαφήνεια από τα αυθεντικά τμήματα, καθώς διαχωρίζονται με την τοποθέτηση λεπτού μολυβδόφυλλου ενσωματωμένου στην τοιχοποιία.

Πιο συγκεκριμένα οι εργασίες που υλοποιήθηκαν ήταν:

Καθαρισμοί – αποψιλώσεις, αποχωματώσεις, επιχωματώσεις. Πριν την έναρξη οποιασδήποτε αναστηλωτικής εργασίας πραγματοποιήθηκαν αποψιλώσεις βλάστησης σε όλη την περιοχή, καθώς και διαμορφώσεις του εδάφους για την ασφαλή κίνηση των διαφόρων οχημάτων στο εργοτάξιο, αλλά και των εργαζομένων.
Καθαρισμοί τοίχων με αφαίρεση σε βάθος του κονιάματος δόμησης, καθώς και αφαίρεση λίθων όπου ήταν απαραίτητο. Η εργασία αυτή έγινε χειρωνακτικά και πολύ προσεκτικά, διατηρώντας τις λίθους που καθαιρούνταν για την επανατοποθέτησή τους.
Ενίσχυση του πύργου με τοπικές αναδομήσεις και συμπληρώσεις σε θέσεις απώλειας υλικού στις όψεις των υφιστάμενων λιθοδομών. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για τον σκοπό αυτό προήλθαν, κυρίως, από την περιοχή του κάστρου, καθότι συλλέχθηκαν και καθαρίστηκαν λίθοι που βρίσκονταν σε καλή κατάσταση.
Στερέωση και από τις δύο όψεις των λίθων των τοιχοποιιών και αρμολόγημα με υδραυλικό κονίαμα υδατοστεγάνωσης. Η σύνθεση του κονιάματος που εφαρμόστηκε βασίστηκε σε αυτήν που χρησιμοποιήθηκε στις προηγούμενες φάσεις του έργου.
Αρμολόγηση όλων των όψεων. Αφαίρεση σαθρών τεμαχίων ξυλοδεσιών και πλήρωση των κενών με τεμάχια λίθων και ισχυρό κονίαμα.
Αφού ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αρμολογήματος και προκειμένου να ενισχυθεί η συνοχή των λίθων των τοιχοποιιών, έγινε γενική εφαρμογή ενεμάτων.
Ανυψώσεις τοίχων και εφαρμογή στρώματος θυσίας. Όπως οριζόταν από την εγκεκριμένη μελέτη πραγματοποιήθηκε η ανάκτηση της ανατολικής τοιχοποιίας μέχρι τη στάθμη του δευτέρου ορόφου, ταυτόχρονα με την ανάκτηση του ελλείποντος τμήματος της βόρειας, νότιας και δυτικής τοιχοποιίας.
Εμφύτευση χαλύβδινων ράβδων συρραφής στα μέτωπα υφιστάμενων λιθοδομών και εφαρμογή εμφανών ελκυστήρων τόσο στις εσωτερικές όσο και στις εξωτερικές όψεις.
Κατασκευή αφανούς δοκού από οπλισμένο σκυρόδεμα στον πόδα των τοιχοποιιών, κατά μήκος τόσο της εξωτερικής περιμέτρου του πύργου, όσο και εκατέρωθεν του πύργου, στον πόδα των μεσοπυργίων τοίχων.
Έκδοση έντυπου πληροφοριακού υλικού.
Δημιουργία ιστοσελίδας με πληροφορίες για το αναστηλωτικό έργο, αλλά και για τα μνημεία του κάστρου Σερβίων.
Πινακίδες σήμανσης και πληροφόρησης όχι μόνο για τον δυτικό πύργο, αλλά και για τα μνημεία του κάστρου.

Εκτός από την επιτυχή και εμπρόθεσμη ολοκλήρωση του έργου, υλοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης των υφιστάμενων ξύλινων κατασκευών (κιόσκι, ξύλινες αποθήκες, σκάλα), οι οποίες εξαιτίας της συνεχόμενης έκθεσής τους στα καιρικά φαινόμενα της περιοχής είχαν φθαρεί σε σημαντικό βαθμό.

Οι δυσκολίες που προέκυψαν κατά την εκκίνηση του έργου, αλλά και κατά τη διάρκειά του, αφορούσαν κυρίως στο ιδιαίτερο του σημείου όπου στήθηκε το εργοτάξιο (έντονο ανάγλυφο του εδάφους, απομακρυσμένο σημείο με δυσκολία πρόσβασης για πολύ μεγάλα οχήματα μεταφοράς), η δύσκολη πρόσβαση σε νερό, αλλά και ο αστάθμητος παράγοντας του κορωνοϊού, ο οποίος καθυστέρησε σε πολλές περιπτώσεις την ίδια την εξέλιξη του έργου. Επίσης, το προσωπικό κλήθηκε να εργαστεί, σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου επάνω σε ικριώματα, τα οποία στην ανώτερή τους στάθμη, έφταναν περίπου στα 20 μ.

Καθ’ όλη τη διάρκεια υλοποίησης του έργου απασχολήθηκαν στο πεδίο με συμβάσεις ορισμένου χρόνου τόσο το επιστημονικό προσωπικό, όσο και το συνεργείο εργατοτεχνιτών από την γύρω περιοχή.

Η ολοκλήρωση των εργασιών του συγκεκριμένου έργου εντάσσεται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης προσπάθειας στερέωσης και αποκατάστασης των αρχιτεκτονικών καταλοίπων της ακρόπολης με σκοπό την προστασία του και την συνακόλουθη αποτροπή της περαιτέρω επιδείνωσης της φέρουσας λειτουργίας του. Παράλληλα, αποτελεί τη συνέχεια προηγούμενων ενεργειών για την προβολή και ανάδειξη του χώρου ως μνημειακού συνόλου ενταγμένου στο φυσικό του περιβάλλον, αλλά και παρακαταθήκη για μελλοντικές παρεμβάσεις στον χώρο του βυζαντινού κάστρου των Σερβίων.

3. ΤΟ ΑΝΑΣΤΗΛΩΤΙΚΟ ΕΡΓΟ | ΓΡΗΓΟΡΗ ΜΕΤΑΒΑΣΗ