2.1. | Τα τείχη των Σερβίων

Τα Σέρβια ως ένας οχυρωμένος βυζαντινός οικισμός αποτελούσαν τμήμα ενός ευρύτερου συστήματος άμυνας, που επεκτάθηκε σε ολόκληρη τη βυζαντινή αυτοκρατορία κατά τον 6ο μ.Χ. αιώνα, επί Αυτοκράτορα Ιουστινιανού, με σκοπό την ενίσχυση των συνόρων της. Το κάστρο έχει ακανόνιστο σχήμα ακολουθώντας την γεωφυσική διαμόρφωση του απόκρημνου βράχου πάνω στον οποίο αναπτύσσεται. Διαιρείται σε τρία άνισα μεταξύ τους μέρη: την ακρόπολη στο υψηλότερο σημείο (2,5 στρέμματα), την άνω πόλη (20 στρέμματα) και την κάτω πόλη στους πρόποδες του λόφου (75 στρέμματα). Η διάταξη αυτή ορίζεται από τρεις σειρές τειχών που δημιουργούν διαδοχικά επίπεδα άμυνας, εξασφαλίζοντας τη μέγιστη δυνατή προστασία των κατοίκων σε περίπτωση πολιορκίας. Παράλληλα, όπως προκύπτει από τις βυζαντινές πηγές, η χωρική αυτή διάταξη της πόλης σε τρεις επάλληλες ζώνες αντανακλούσε και την κοινωνική διαστρωμάτωσή της, καθώς στο χαμηλότερο και πολυπληθέστερο επίπεδο, την κάτω πόλη, βρίσκονταν οι κατοικίες των λαϊκών τάξεων, των αγροτών και των εργατών, στο δεύτερο, την άνω πόλη, που ήταν λιγότερο πυκνοκατοικημένη διέμενε η μεσαία τάξη, ο εμπορικός κόσμος και οι αξιωματούχοι, ενώ στο τρίτο επίπεδο οχύρωσης, την ακρόπολη, διέμενε ο άρχοντας. Ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού, όπως τεκμηριώνεται και από τις πηγές, διαμένει εκτός των τειχών και αναζητά προστασία εντός των τειχών σε περιπτώσεις πολιορκίας.

Το μεγαλύτερο τμήμα της οχύρωσης της πόλης των Σερβίων έχει σήμερα καταπέσει με αποτέλεσμα να μην είναι απολύτως σαφές το περίγραμμα των τειχών. Από τον εξωτερικό περίβολο μικρές συστάδες ερειπίων διατηρούνται σποραδικά, ακολουθώντας σε γενικές γραμμές τη διαμόρφωση του λόφου. Από τα σωζόμενα τμήματα του τείχους πολλά διατηρούνται σε αρκετά μεγάλο ύψος, γεγονός που εν μέρει οφειλόταν στην έντονη κλίση του εδάφους. Όσον αφορά στον λειτουργικό χαρακτήρα των τειχών δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για τη διαμόρφωση των επάλξεων, ενώ, σύμφωνα με την επιτόπια επιφανειακή έρευνα, δεν προκύπτει η ύπαρξη προτειχίσματος ή τάφρου μπροστά από τα τείχη του εξωτερικού περιβόλου. Ορθογώνιοι πύργοι ενίσχυαν την άμυνα του κάστρου, αν και ήταν τοποθετημένοι σε αραιή διάταξη, με εξαίρεση τους πύργους της ακρόπολης, γεγονός που ενισχύει την άποψη ότι η άμυνα του κάστρου βασιζόταν κυρίως στην στρατηγική του θέση και τα αμυντικά πλεονεκτήματα της γεωμορφολογίας του λόφου στον οποίο έχει χτιστεί. Στο βορειοανατολικό τμήμα της πόλης διακρίνονται τα ερείπια της κεντρικής πύλης του εξωτερικού τείχους των Σερβίων. Μία μικρότερη πύλη-πύργος είναι ορατή στη δυτική πλευρά του διάμεσου τείχους.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Ευγενίδου, Δ. (1997) “Τα βυζαντινά μνημεία των Σερβίων”, πρακτικά Α’ Πανσερβιώτικου Συνεδρίου για την ανάπτυξη της περιοχής. Σέρβια, 6-8 Οκτωβρίου 1995, σ.79-84.

Ευγενίδου, Δ. (1997) Κάστρα Μακεδονίας και Θράκης, Βυζαντινή Καστροκτισία. Αθήνα: ΑΔΑΜ, σ. 142-147.

Theologidou, K. (2005) “The castle of Servia. Historical documentation, architectural Description, pathology, proposed repair works”, in 1st European Workshop Restoration use of the early Medieval fortifications in the east Mediterranean countries. Veria, Byzantine Museum, 27-29 September 2003. Thessaloniki, pp. 93-109.

Μαλούτας, Μ. (1956) Τα Σέρβια. Θεσσαλονίκη: Τύποις ‘Pantotyp’.

Μουτσόπουλος, Ν. (επιμ.) (1980) Πύργοι και κάστρα. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, σ. 76-97

Bakirtzis, Ν. (2010) “The Practice, Perception and Experience of Byzantine Fortification”, in The Byzantine World, ed. P. Stephenson, Abingdon, Oxford: Routledge, pp. 352-371 (355)

Ξυγγόπουλος, Α. (1957) Τα μνημεία των Σερβίων. Αθήνα: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.

Papayianni, I. et al. “THE FORTMED PROJECT. A Holistic Approach for the Restoration of Castles and their reuse for Socioeconomic Development of the Around Area. The Castle of Servia”, in Proceedings of the International Congress “Studies in Ancient Structures” Yildiz Technical University – Faculty of Architecture, 9-13 July 2001, Istanbul – Turkey, pp. 889-898.

Παπαθανασίου, Θ. (1939) Το μεσαιωνικόν φρούριον των Σερβίων. Θεσσαλονίκη: Τύποις. Μιχ. Τριανταφυλλου.

Πέτκος, Α. και Καλταπανίδου-Πυροβέτση, Β. (2009) Σέρβια, μια Βυζαντινή πόλη-κάστρο. Διαδρομές στο χώρο και στο χρόνο. Βέροια: 11^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων- Υπουργείο Πολιτισμού-Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας.

Σαβιλλωτίδης, Κ. (1999) Τα Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία των Σερβίων. Σέρβια: Μορφωτικός Όμιλος Σερβίων ‘Τα κάστρα’.

Τσιάπαλη, Μ. (2022) Η καστροπολιτεία των Σερβίων, Θεσσαλονίκη: Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης.

Τσιλιπάκου, Α. (2002) Σέρβια, μια βυζαντινή Kαστροπολιτεία. Αθήνα: Τ.Α.Π.Α.