Τα Σέρβια και η ευρύτερη περιοχή τους, όπως προκύπτει από την αρχαιολογική έρευνα, κατοικήθηκαν από τα μέσα της 7ης π.Χ. χιλιετίας (6430 π.Χ.). Οικιστικά κατάλοιπα της Αρχαιότερης Νεολιθικής περιόδου (6500-6000 π.Χ.), αποκαλύφθηκαν στις θέσεις Βαρεμένοι Γουλών και Παλιάμπελα Ροδίτη. Στη δεύτερη θέση, ήρθε επίσης στο φως μια ταφή μικρού παιδιού, μέσα σε λάκκο. Στην ίδια περίοδο ανήκουν επίσης άλλοι 9 οικισμοί. Η θέση Κασιάνη Λάβας αποτελεί τον ψηλότερο οικισμό της περιόδου στον ελλαδικό χώρο, με υψόμετρο 950μ.
Στη Μέση Νεολιθική περίοδο (6000-5500 π.Χ.) χρονολογούνται 11 οικισμοί. Η κυριότερη και πιο εκτεταμένη ανασκαφή συνδέεται με τον «προϊστορικό οικισμό Σερβίων» και διενεργήθηκε το 1930 από τον W.A. Heurtley και το 1971-1973 από τους C. Ridley, K.A. Wardle και A. Romiopoulou. Η αρχιτεκτονική του οικισμού περιλάμβανε μεγάλα πασσαλόπηκτα κτίσματα, με ενδείξεις και για διώροφα κτίσματα. Ο μακροβιότερος νεολιθικός οικισμός της κοιλάδας, με κατοίκηση στην ίδια θέση σε όλη τη νεολιθική εποχή, φαίνεται να εντοπίζεται στη θέση Βαρεμένοι Γουλών. Η ανασκαφή έφερε στο φως τμήματα πασσαλόπηκτων κτισμάτων, με ευθύγραμμη κάτοψη. Ένας ακόμα σημαντικός, αλλά διαλυμένος από τη λίμνη, νεολιθικός οικισμός της κοιλάδας, φαίνεται να αναπτύχθηκε στη θέση Κρυόβρυση Κρανιδίων.
Η Νεότερη και Τελική Νεολιθική περίοδος (5500-3000 π.Χ.) χαρακτηρίζεται από αύξηση του αριθμού των θέσεων, οι οποίες υπερβαίνουν τις 28. Κατά τις περιόδους αυτές, προτιμώνται ψηλοί λόφοι αλλά και σπήλαια, όπως το σπήλαιο της Νεράιδας. Οικιστικά κατάλοιπα της περιόδου, διερευνήθηκαν ανασκαφικά στον οικισμό των Σερβίων, στους οικισμούς Βαρεμένοι Γουλών, Φαράγγι Μεσσιανής και Παλιοκαστανιά Σερβίων. Μία ταφή καύσης της νεότερης νεολιθικής, από τον οικισμό των Γουλών, αποτελεί τη μοναδική ταφική μαρτυρία της περιόδου.
Στην Πρώιμη Εποχή Χαλκού (3000-2000 π.Χ.) ανάγονται 20 περίπου οικισμοί. Οι τρεις ανασκαμμένοι, «οικισμός Σερβίων», Φαράγγι Μεσσιανής και Κασιάνη Λάβας, έφεραν στο φως διαλυμένα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα.
Οι μέχρι τώρα γνωστοί οικισμοί της Μέσης Εποχής Χαλκού (2000-1600 π.Χ.) εντοπίζονται στις θέσεις Φαράγγι Μεσσιανής, Τούρλα Γουλών και Γέφυρα Νεράιδας. Η μοναδική ανασκαφή της περιόδου συνδέεται με ένα νεκροταφείο, το οποίο εντοπίστηκε στη θέση Τούρλα Γουλών, σε απόσταση 300 μ. από τον παραπάνω οικισμό, στον οποίο πιθανότατα ανήκει. Ερευνήθηκαν 44 τάφοι, από τους οποίους οι 7 ανήκαν σε παιδιά.
Τα χαρακτηριστικά των 37 οικισμών της Ύστερης Εποχής Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) υποδηλώνουν διαφορετική κοινωνικοοικονομική οργάνωση. Οικιστικές επιχώσεις, διαλυμένες από τη λίμνη, ερευνήθηκαν στη θέση Σκαμνιές Σερβίων. Τα ευρήματα υποδηλώνουν κτίσματα με ευτελή υλικά, ίσως από ξύλα. Στη θέση Κρυόβρυση Κρανιδίων, ερευνήθηκαν επίσης οκτώ κιβωτιόσχημοι τάφοι, που ανήκουν σε μικρό διαβρωμένο νεκροταφείο. Για την κατασκευή τεσσάρων από αυτούς, χρησιμοποιήθηκαν σε δεύτερη χρήση, 11 ακέραιες ή τμήματα λίθινων ανθρωπόμορφων στηλών, πιθανότατα νεολιθικών.
Στην Πρώιμη Εποχή Σιδήρου (1100-700 π.Χ.) μέχρι τώρα είναι γνωστοί 18 οικισμοί, και 6 νεκροταφεία. Κάποιοι από τους οικισμούς εμφανίζουν χαρακτηριστικά κεντρικών θέσεων. Ένας από αυτούς, ανασκάφηκε στη διαβρωμένη θέση Παλιοκαστανιά Σερβίων. Ερευνήθηκαν τμήματα τριών πιθεώνων, ο μεγαλύτερος αποτελούμενος από 20 πίθους, καθώς και ένα λιθόκτιστο αψιδωτό κτήριο. Τα ταφικά κατάλοιπα της περιόδου περιλαμβάνουν κυρίως ενταφιασμούς σε κιβωτιόσχημους τάφους. Ερευνήθηκαν λίγοι τάφοι στις θέσεις Κολιτσάκι και Κοκκινόη Σερβίων, καθώς και σε δύο θέσεις του Τριγωνικού. Παράλληλα, τρία τεφροδόχα αγγεία και ένας εγχυτρισμός μικρού παιδιού, από τη θέση Κρυόβρυση Κρανιδίων, μαρτυρούν την παράλληλη χρήση και άλλων ταφικών πρακτικών.
Κατάλοιπα της Αρχαϊκής και Κλασσικής εποχής δεν έχουν εντοπιστεί μέχρι τώρα στην περιοχή, παρά μόνο λίγες ενδείξεις για την ύπαρξή τους, στη θέση Φαράγγι Μεσσιανής.
Οι θέσεις κατοίκησης της Ελληνιστικής εποχής ανέρχονται μέχρι τώρα στις 31. Οι σημαντικότερες είναι: Πλατάνια Γουλών, Κρυόβρυση Κρανιδίων, Γέφυρα Σερβίων, Νεράιδα, Κάστρο Πατσιούρα Λευκάρων και Παλιάμπελα Βαθυλάκκου. Τρεις ακόμα οικισμοί εντοπίζονται στην ορεινή περιοχή της Λάβας και Καστανιάς. Τα νεκροταφεία της περιόδου ανέρχονται στα 7, τα περισσότερα διαβρωμένα από τη λίμνη. Από αυτά, ανασκάφηκαν μόνο δύο διαβρωμένοι λακκοειδείς τάφοι στα Πλατάνια Γουλών και ένας στην Αγία Βαρβάρα Σερβίων.
Στη Ρωμαϊκή Εποχή (30 π.Χ. – 300 μ.Χ.) τοποθετούνται 14 θέσεις οικισμών και 6 νεκροταφείων. Ξεχωρίζουν δύο, που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σημαντικοί, στις θέσεις Κολιτσάκι Σερβίων και Κάστρο Πατσιούρα Λευκάρων. Νεκροταφεία της περιόδου εντοπίστηκαν σε 6 θέσεις, όλες διαβρωμένες από τη λίμνη. Η ανασκαφή στη θέση Κολιτσάκι Σερβίωνδιερεύνησε 30 περίπου τάφους, λακκοειδείς με ή χωρίς καλυπτήριες πλάκες και έναν κεραμοσκεπή. Ένας κιβωτιόσχημος τάφος ανασκάφηκε επίσης στην Αγία Βαρβάρα Σερβίων και οκτώ λακκοειδείς στη θέση Παλιά Άσφαλτος Ροδίτη. Περιείχαν ενταφιασμούς.
Στην των Χριστιανικών χρόνων (300 μ.Χ. και εξής) ανάγονται 15 θέσεις οικισμών και 9 νεκροταφεία. Οι ανασκαφές συνδέονται με τρία διαβρωμένα νεκροταφεία, στις θέσεις Κολιτσάκι Σερβίων (32 τάφοι), Μορτατζά Ράχη Αυλών (3 τάφοι) και Παλιοκαστανιά Σερβίων (ένας τάφος). Στο ίδιο το κάστρο των Σερβίων η ανασκαφική έρευνα περιορίζεται στην έρευνα που διενεργήθηκε στο πλαίσιο αναστηλωτικών έργων και έργων διαμόρφωσης και αποκατάστασης του αρχαιολογικού χώρου, χωρίς η έρευνα αυτή να έχει λάβει συστηματικό έως τώρα χαρακτήρα.
Καθοριστικό ρόλο στην αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή των Σερβίων έπαιξε το γεγονός ότι από το 1974 και εξής η περιοχή της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα κατακλύστηκε από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, διαλύοντας έναν μεγάλο αριθμό (149) άγνωστων μέχρι τότε αρχαιολογικών χώρων και υπαγορεύοντας έτσι μια εκτεταμένη σωστικού χαρακτήρα αρχαιολογική έρευνα. Από τα ανασκαφικά και επιφανειακά δεδομένα της έρευνας αυτής, που είναι ακόμα σε εξέλιξη, διαπιστώνονται συμπερασματικά ότι: στην γεωλογική λεκάνη Κοζάνης – Σερβίων παρατηρείται διασπορά των ελληνιστικών θέσεων κατοίκησης ή περιστασιακής χρήσης σε όλα τα γεωμορφολογικά και υψομετρικά περιβάλλοντα, ενώ σε όλες τις περιπτώσεις οι θέσεις γειτνιάζουν με πηγές νερού. Σε καμία περίπτωση δεν διαπιστώνονται ελληνιστικές οχυρώσεις, ενώ σε καμία προϊστορική θέση δεν έχουν διαπιστωθεί λιθόκτιστες οριοθετήσεις, Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, οι τοίχοι από ξερολιθιά ή τείχη που εντοπίζονται σε φυσικά οχυρούς λόφους – «κάστρα» θα πρέπει να αποσυνδεθούν από την προϊστορική και ελληνιστική εποχή και να τοποθετηθούν σε μεταγενέστερη, από την υστερορωμαϊκή έως την πρώιμη βυζαντινή, περίοδο αστάθειας, επιδρομών και συρράξεων.
Στον παραποτάμιο χώρο πάντως διαπιστώνεται η παρουσία κάποιων εκτεταμένων – σημαντικών οικισμών. Δεξιά του ρου του Αλιάκμονα βρίσκονται οι οικισμοί Πλατάνια Γουλών, Κρυόβρυση Κρανιδίων, Σκαμνιές Σερβίων, σε απόσταση 5 χλμ. μεταξύ τους, και Κάτω Μπράβας Βελβεντού, στα 7.5 χλμ. Στα αριστερά του Αλιάκμονα δεσπόζει η Αιανή, ενώ σε απόσταση 12 χλμ., στην περιοχή Μεσσιανής, Νεράιδας και Σερβίων, παρατηρείται συγκέντρωση θέσεων, υποδηλώνοντας ενιαίο, σημαντικό οικισμό. Οι θέσεις που δίνουν την εντύπωση κεντρικών οικισμών ή πόλεων, χωροθετούνται σε ψηλούς λόφους που διαμορφώνονται σε πλατώματα και κατέχουν περίοπτη θέση στην κοιλάδα. Η συγκεκριμένη γεωμορφολογική επιλογή πιθανόν προδιαγράφει τη σημασία τους κατά την ελληνιστική (τουλάχιστον) εποχή και ενδεχομένως διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και για τον οχυρωμένο οικισμό των Σερβίων.
Ο σχεδιασμός της ιστοσελίδας εντάσσεται στην υλοποίηση της Πράξης «Στερέωση και Αποκατάσταση του Δυτικού Πύργου στο Κάστρο Σερβίων», η οποία υλοποιήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης και συγχρηματοδοτήθηκε από την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση/Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Δυτική Μακεδονία» του ΕΣΠΑ 2014-2020
